شناسایی و طبقه بندی نقش درخت واق واق در فرشهای سده های دهم تا سیزدهم هجری ایران

نقش مایۀ درخت سخنگو یا درخت واق واق، که در داستان ها و افسانه های سرزمین های گوناگون ریشه دارد، به اشکال مختلفی بر آثار هنری نمایان شده است. این نقش سرچشمۀ پیدایش نقوش تزیینی واق است که ترکیبی از سر جانداران طبیعی یا تخیلی با ساقه ها و گل های اسلیمی و ختایی است و به عنوان یکی از نقش مایه های اصلی قالی بافی ایران مطرح می شود و در طرح های مختلفی چون لچک ترنج و درختی جلوه گر می شود. این نقوش گونه های تحول یافتۀ درخت سخنگو و درخت واق هستند که به طور کلی به چهار گونه بر فرش های قرون دهم تا سیزدهم هجری قابل مشاهده اند. هدف از این مقاله شناخت اشکال گوناگون این آرایۀ تزیینی و آشنایی با خصوصیات ظاهری و ترکیبی این نقوش در فرش های سده های دهم تا سیزدهم هجری است. سؤالاتی که در این پژوهش مطرح می شوند عبارت اند از: ـ چه گونه هایی از نقوش واق بر روی فرش های قرون دهم تا سیزدهم هجری وجود دارند؟ ـ شیوه های مختلف طراحی، نقشبندی و نحوه اتصالات آن ها چگونه اند؟ روش تحقیق در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی است و ابزار گردآوری اطلاعات به شیوه اسنادی و کتابخانه ای بوده و همچنین بسیاری از اطلاعات از طریق مشاهده حاصل آمده است. در این پژوهش برای ارائۀ بهتر نحوه اتصلات و ویژگی های ساختاری گونه های نقوش واق، به دسته بندی و آنالیز خطی نقوش مشترک در اکثر فرش ها پرداخته که شامل سر انسان، اژدها و دیو می شود. آنچه از این پژوهش منتج می شود این است که سر دیو همواره از نمای تمام رخ و به دو گونۀ انسانی و حیوانی قابل مشاهده است و سر انسان از دو نما و بیشتر به شکل طبیعی ترسیم شده و سر اژدها نیز از دو نما و اغلب به صورت ترکیب سر موجوداتی چون مار و تمساح است.